MEZOPOTAMYA TARİHİ ve KÜLTÜRÜ

Göktuğ Halis

Kitab-ı Mukaddes'te İbrahim'in yurdu olarak  anılan Kildani'nin Ur kentinin 19 km güneybatısında yer alan Eridu, kadim Mezopotamya tarihi açısından büyük bir önem taşır. Bilinmeyen bir yerden, bilinmeyen bir zamanda gelen ve yanlarında yüksek bir kültür getiren Sümerlerin ilk yerleştiği yerdir burası. Tarihsel verilere göre Sümerler, Eridu'nun ardından Uruk'ta da siyasal bir merkez kurmuşlardır ki, bölgede yapılan kazılarda bu kentin, Sümer inanışına göre tufandan önce varolan beş kentten birisi olduğu inanışını doğrulayan bulgular sağlanmıştır.

Bu yerleşimler M.Ö. 4000 yıllarına dek uzanır. Uygarlık ve Medeniyet gibi tanımlarda mutlaka kendine yer edinmiş bir unsur olarak "yazı” nın M.Ö. 3000'li yıllarda Uruk dönemi’nde kullanılmakta olduğuna dair elimizde bulgular vardır. Yazıyı Sümerlerin mi getirdiği yoksa, bu bölgede daha önce zaten kullanılmakta mı olduğu ise bilinmiyor. Bilinen gerçek yazının bu bölgede geliştiğidir.

Yine de özellikle arkeolojik bulgular ve modern bilim mantığının dışladığı veri kaynaklarından birisi olan "mitolojik" okumalarla iyi-kötü bir tablo oluşturmak mümkündür. Ancak bu iki referans arasında zaman zaman çelişkiler doğar. Örneğin tarihsel olarak Sümer Kral listelerinde yer alan, "Tufan" öncesindeki bazı hükümdarlar arkeolojik olarak desteklenmediğinden bir muamma olarak kalmaya devam eder. Ancak mitolojinin ve bilimsel verilerin ortak fikir bildirdiği kişiler de bulunmaktadır. "Gılgamış Destanı”nın ana karakteri Gılgamış'ın aynı zamanda Ur  kentinden bir kral olduğunu gösteren arkeolojik metinler elimizdedir. Gılgamış ile birlikte Ur sülalesinin iktidarı başlar. Ancak yine de Ur kralları ve efsanelerin ve mitolojik katkıların edebi yönü de hesaba katıldığında Gılgamış'ın hayatının kesin ve net çizgilerini çizemiyoruz. Kralın Nippur'daki yitik tapınağı onardığı ve Uruk surlarını yaptırdığı kesin olarak bilinenler arasında yer alıyor…

Sümerler'in Kökeni

Belirtildiği gibi Sümerlerin nereden geldiği net olarak bilinmemektedir. Ancak konuyla ilgili çok sayıda tartışma biçimlenmiştir. Bu konu üzerinde tahmin yürüten uzmanlar İndüs - Hint kültürü üzerinde durmaktadır. Ama bitişken yapılı lisanlarına ve antropolojik bulgulara bakarak onların Hint-Avrupalı ya da Sami kavimlerden ayrı olduklarını söylemek mümkündür. Bu uzmanlardan birisi olan Frankfort'a göre "Sümer" tanımı, bir insan tipine işaret eden bir anlam içermemektedir. Bu adlandırma, konuşulan dil itibariyle geçerlidir. Frankfort'tan hareketle Sümerler'in, Sümerce konuşan insanlardan oluşan bir halk oldukları söylenebilir.

Sümer efsanelerinden birisi “kayıp bir şehir” den bahsetmektedir. Bu şehrin arkeolojik izleri bulunmuştur. S. Hooke, Sümerlerden önce Mezopotamya topraklarından bambaşka bir hayatın izleri arkeolojik olarak saptanabildiğini belirtmektedir. Ünlü din tarihçisine göre Sümerler, deltaya Mezopotamya’nın kuzeydoğusundaki ılık bölgeden gelmişlerdir. Mitos okumaları, Sümerlerin anavatanlarının, Mezopotamya'dan alabildiğine farklı bir ülke olduğunun altını çizmektedir. Kramer tarafından da ele alınan bu arkeolojik deliller, Sümerlerin bir kahramanlık öyküleriyle birlikte uzun bir süre uzmanları meşgul etmiştir. Bu öykülerden bir tanesi Enmerkar ve Lugalbanda ismindeki kentlerde ve çevresinde geçmektedir. Bu ise Hazar Denizi yakınlarında bir yerlerde Aratta kent devleti ile yakın ilişkilerde bulunmuş olduklarını gösterir. Kramer'e göre önemli olan, beraberlerinde getirdikleri öğelerle yerli halkın sentezinde güçlü bir kültürün ortaya çıktığıdır. Kesin olarak bilinen Sümerler'in M.Ö. 4. bin yılının sonlarına doğru Mezopotamya'ya geldikleridir.

Mircea Eliade, bu nokta ile ilgili olarak şunları söylüyor: "Sami kökenli olmayan ve bilinen hiçbir başka dil ailesiyle de açıklanamayan Sümerceyi konuşan bir halkın, kuzey bölgelerinden inip Aşağı Mezopotamya'ya yerleştiği varsayılmaktadır..."

Peki Sümerler gelmeden önce burada yaşayan halk kimdi? Bu tarihten önce Mezopotamya'da hüküm sürmekte olan halk hakkında da elimizde çok fazla bilgi bulunmamaktadır. Bilinen, Sümerlerin beraberinde getirdikleri yüksek kültürle paralel olarak onlara boyun eğdirdikleridir. Frankfort'un belirttiği gibi, el-Ubeyd dönemine ilişkin arkeolojik kayıtlarda, bir Akdeniz ırkı gözükmektedir. Kahverengi ırk da denen bu insanlar, arkeolojik bulguların büyük çoğunluğunu oluşturmaktadır. İskeletler oldukça iri ve çıkık çene kemikleriyle bu tipe uygun bir delil arzetmektedir. Ancak, bazı bulgulara göre, Akdeniz’e ait olmayan yuvarlak kafalı, Frankfort'a göre Kuzeydoğu'dan gelme "yuvarlak kafalı" insanlar da bölgede yer almaktadır. Frankfort Mezopotamya'ya yerleşen ilk insanların İran'dan geldikleri üzerinde durmaktadır. Bu kanı, bulunan çömlek yapımıyla kendisine güçlü bir dayanak kazanmaktadır. Zamanla “el-Ubeyd” ismi verilen özenli olmayan süsleme biçimini benimsemişlerdir. Kadim Mezopotamya uygarlığına geçiş aşamasında bu yüksek kültürün işaretleri zaten örtük olarak yer almaktadır.

Sami-Sümer Önceliği Tartışması

M. Bernal'a göre, bölgeye ilk önce Sümerlerin ardından Sami'lerin geldiği şeklindeki yaygın kanı yanlıştır. Yazar, Sami dilinin, İ.Ö. IV. bin yılda Mezopotamya'ya yerleşmiş bulunduğunun arkeolojik olarak saptandığı üzerinde durmaktadır. Sümerlerin bölgeye K. Doğu dan IV. bin yılda geldiklerini iddia eden Bernal, yaygın görüşün bölgeye ilk olarak Sümerlerin yerleştiği ve Samiler'in ancak 3. bin yıldaki göçüne karşı sistematik bir tavır geliştirir. Bernal'ın tarihsel delili “dilbilimsel” dir. Okunan en eski metinlerde -ki bunlar III. bine dayanan Uruk metinleridir-, Sami-Sümer dil ikiliğinin bölgede yerleşmiş olduğunu göstermektedir... Buna karşın S. Hooke geleneksel görüşü savunsa da pek de "emin" değildir. Sümerlilerin deltaya yerleşmelerinden sonraki evrede Sami Halklarının bölgeye akın ettiğini belirten Hooke, bu gerçekliği "yüksek bir olasılık" olarak sunmaktadır. Kramer'e göre ise bölgeye ilk yerleşenler Sümerler değildi. Ancak bu konudaki kanıtlar dilbilimcilerden geldi. Antropolog ya da Arkeologlardan değil. Dicle ve Fırat'ın isimleri (çiviyazısı okumasıyla, idiglat ve buranun) Sümerce değildir. Bunun dışında önemli Sümer kentlerinin isimleri de Sümerce değildir. Bunlar Sümerce konuşmayan bir halk tarafından kullanılmış isimlerdir. Bu halkın ismi bilinmiyor... Ama Kramer 'e göre onlar: " Sümer  ülkesindeki  ilk  önemli  uygarlaştırıcı  güç,  ülkenin  ilk   çiftçileri,   ekimcileri, hayvan   yetiştiricileri   idiler...”

M. Bernal'da da gördüğümüz gibi “Dil Tarih Coğrafya dergisi”nde yayınlanan bir makalesinde Çivi Yazısı uzmanı Landsberger, yerleşim ve ırmak isimlerinde Sami etkisi üzerinde durur. el-Ubeyd kültürünün yine de Sami etkisine açık olduğu üzerinde durur. Kesin tarihsel delil olmamasına rağmen, yine de Samilerin bazen barışçıl, bazen de saldırgan bir şekilde el-Ubeyd ile ilişki kurdukları tahmin ediliyor. Sonuçta açıktır ki, Sümerce de çok sayıda Sami kökenli sözcük vardır, ve panteonda da çok sayıda Sami Tanrısı bulunmaktadır.

Sonuçta Kramer’e göre: "Sümer ülkesine Proto Fıratlılar’ın ardından Samilerin geldiğini ve Sümer'de iki halkın kültürünün melezleşmesiyle Sami öğesinin olasılıkla baskın olduğu görece yüksek ilk uygarlığı ortaya çıktığını varsaymak akla yakın gibi görünmektedir..."

Tarihsel sınıflandırmalarda Sümerler 4 bölümde incelenmektedir:

Sümerlerin ortaya çıkışı, 3500-3200

Uruk devri, yazı, 3200-3100: Uruk dönemi, yazıya yeni geçilen dönemdir ama bu buluş pek yerleşmemiş olduğundan konuyla ilgili bilgilerimiz daha çok mitolojik ve arkeolojik bulgulara dayanır. (H. Frankfort'a göre, Mezopotamya’nın en eski yazılı belgeleri pratik amaçlarla ilgilidir. Büyük ekonomik faaliyetlerin, yani tapınak topluluklarının günlük işlerinin yürütülüp yönetilmesine yardımcı olurlar. İlk yazı örnekleri bir kamışı, balçık tabletler üzerine bastırmak suretiyle gerçekleşmişti. Erek tapınağında bunun en eski örnekleri bulunmaktaydı. Bu örnek, tapınağın işlerinin yürütülmesine yardımcı olan not defterleri niteliği taşımaktaydı. Başka örneklerde, alışverişi yapılan nesne ve yapılan işlemler, tanıklıklar vb. silindir mühürlerin şekilleri bulunmaktaydı. Mısır’dakiler ise, krallık anıtları üzerine yazılmış efsane ve kral memurlarının kimliklerini veren işaretlerdi... Mezopotamya'da sanat, dinsel nitelikteyken, Mısır sanatında, anlatıların temel konusu Kralların işleri ve tarihsel konulardır. Benzer bir karşılaştırma dini yapılar için de geçerlidir. Mezopotamya'da anıtsal yapılar, Tanrılar için düzenlenmiştir. Mısır'da ise Krallar...(Krallarını tanrı olarak kabul ettikleri kabul edilirse, bence Mısır anıt yapıları da Tanrılar için yapılmıştır denebilir.) Dönem bazı tarihçiler tarafından Sümerlerin “Kahramanlık Çağı” olarak adlandırılır. Döneme ilişkin en önemli bilgi kaynağı, Gılgamış'ın hikayesinin anlatıldığı sonraki döneme ait tabletlerdir.

Erken Sülaleler devri, 2.900-2.350

Ur ve Lagaş Sülaleler devri, 2.500-2350 şeklinde tarihsel dilimlere ayrılabilir.

Kent Planı ve Yönetim Şekli

Sümer medeniyeti, özellikle yazının etkin ve sistemli olarak kullanımı ve yerleşik kentleşme planındaki yetkinlik ile uygarlığın beşiği olarak kabul edilir. Sümer kent devletlerinde şehir planı merkezde bir tapınağın bulunduğu modeli içerir. Frankfort'un aktardığı gibi günümüze

el-Ubeyd döneminden kalma bir tapınak ulaşmıştır. Yeri, "Tepe Gavra” dadır. Ama bu yazının

bulunması dönemiyle kıyaslandığında oldukça küçüktür. Okuryazarlığa Geçiş Dönemi’nde Erek’ te Tanrı Anu tapınağı, 400 metrekarelik yapay bir tepe üzerine kurulmuştu. Tepenin tabanına yakın bir yerde tanrıça İnanna için yapılmış bir tapınak vardı. Günümüze dek kalan en iyi tapınak mimarisi Ur zigguratı’dır. Ancak, kule tapınak şeklindeki bu form ile tapınakları birbirinden ayırmak lazım... Kule Tapınak şeklindeki çalışmanın en ünlüsü Babil Kulesi'dir... Ancak, her tapınağın mutlaka bir zigurratı yoktur... Bazı tapınaklara neden zigurrat koyulduğunu bilmiyoruz. Özel yerleşimdeki evlerin tapınağın etrafını sardığı görülür. En dışta da, şehri koruyan duvar-surlar karakteristik bir biçim arzeder. İnsanlar arasındaki ilişkide belirgin değer-kriter "aynı kente ait" olmak bilincidir. Siyasal yetke aynı kente ait olmak noktasında eşit yetkilere sahip vatandaşların elindedir, bu duygu ve kriter, içseldir. Kente bağlılık güce başvurularak oluşturulamaz. Eski toplumsal yapıdaki gibi, bağlılık, akrabaya ya da kan bağına yönelik değildir. Şehirleşme doğal yaşamdan koparak, yeni bir doğa yaratma süreci olarak tanımlanabilir... Dışarıyla olan ilişkiler de bu ayrıcalığa göre anlamlı hale gelmektedir.

Her şehir bağımsız bir siyasal birimdir. Bu siyasal birimin "ayrılığını" vurgulayan temel unsur Tanrı'lardır. Her bir kentin ayrı tanrısı vardır. Eridu, Uruk, Lagaş, Kiş Nippur, Umma ve Erek gibi isimler taşır şehirler. Bu kent devletlerinin su ve toprak gibi meselelerden dolayı birbirleriyle ve göçebe kavimlerle zaman zaman savaştığına dair elimizde kayıtlar vardır.

Bilinenlere göre Mezopotamya'nın bu ilk dönemlerinde üç temel sınıf bulunmaktadır. Askerler, din adamları ve çalışanlar (köylüler)... Şehrin egemenleri oldukları süreçte “Ensi” ismini alan din adamları önderliğinde çalışma sistematiği ciddi bir gelişim göstermiştir. Bu gelişimin bir diğer getirisi, elde edilenlerin sınıflandırılması sürecinde, matematik, astronomi ve takvim gibi unsurların gelişmesini sağlamıştır. Yüzeysel gözükse de Rahip kralların yönetimini, teokratik bir sosyalizm olarak tanımlamak mümkündür. Bu sonucu çıkarmamızı sağlayan temel nedenler, üretim araçlarının ortak mülkiyeti (toprağın, geçim amacıyla vatandaşlara dağıtılması), ortak birikim (elde edilen ürünlerin, halk adına belli bir merkezde toplanması) ve ihtiyaç kriterinde dağıtımıdır. (Elimizde, tapınaktaki birikimin halkın ihtiyaç duyduğu dönemlerde paylaşıldığına dair bulgular bulunmaktadır.) Kramer'in aktardığı gibi, oldukça eski zamanlara dek uzanan bir siyasal meclis uygulaması da bulunmaktadır. Yapılması gerekli işleri yürütmekle görevli bir yaşlılar meclisi, ya da halk meclisi terimlerine arkeolojik kayıtlarda rastlanmaktadır. Bu ise Yunan ve Roma devletleriyle karşılaştırılması sonucunu doğurur. Bu dönemlere ilişkin bilgi kaynağımız bir hayli azdır... Bilgilerimizin arttığı çağların başında gelen "Eski Hanedan" zamanında ise bu yapının tek kişinin yönetimi ile dağıldığı bilinmektedir.

Demokratik yönetim neden dağılmıştır? Frankfort'tan hareket ederek, bir kaç başlık oluşturabiliriz:

Görüşmeler yaşlıların rehberliğinde, oybirliğine yakın bir görüşe varana dek sürüyordu.

Bu zamansal uzamaları dayatıyordu.

Hızlı kararların alınması gerektiği durumlarda Mezopotamya, Roma gibi, kendini bir diktatörün eline teslim etti.

Bu kişiye “büyük adam” anlamına gelen Sümerce sözcük, Lugal ismi verildi.

Başlangıçta bu geçici bir görevdi ve acil durum sona erdiğinde, otorite iade ediliyordu.

Ancak,  şehirler  arasındaki  rekabetlerin  büyümesi  acil  durum  sistematiğini  uzun zamanlara yaydı. Bu ise siyasi erkin belli ellerde toplanması sonucunu doğurdu.

Kuşkusuz bu tip bir görev için en önemli aday, Tapınak sorumlusuydu...

Bu ise, kent tanrısının temsilcisi olarak büyük bir rol oynayan kişiye “Ensi”, “vali”, “tanrının valisi” anlamına gelecek bir tanım zorunluluğunu getirdi.

Bu kişi dayanağını, kentin tanrısının seçip atadığı şeklinde açıkladı. Meclis adına ve meclisin vekili olarak davrandığını söyledi. Bu savunular ise Asur'un sonuna kadar

yaşadı...

Süreç içerisinde Ensi'nin gücü büyüdü. Meclisin yetkileri elinden tamamen alınmamış olmakla birlikte, terazide Ensi ağır basmaya başladı. Ensi'nin kendisi için ayrılmış kamusal toprağı ortak mülkten ayırıp, bağımsız bir saray mülkü yaratmak yolunda

kullandığı görüldü. Belli tabletlere göre, çok sayıda meslek grubunun ensi’ye bağlı olarak faaliyet gösterdiği görüldü. Eşitlikçi toplum böylece değişti…

Hukuk ve Amargi

Sümerler, hak ve adalet gibi kavramlara büyük değer veriyordu. Bilinen ilk Sümer kanunu M.Ö. 2350’li yıllarda Urukagina tarafından yapılmıştı. Kitabesinde Urukagina, amacının “zayıfın ezilmesini önlemek ve suiistimalin önüne geçmek” olduğunu belirtir. Frankfort'a göre girişimleriyle, ekonomik güç ve haklar, yeniden yalnızca topluluğun en önemli organı olan tapınağın eline geçmiştir ve Urukagina bir Ensi'dir. Lagaş Tanrısı Ningirsu ile yetimi ve dulu güçlünün eline vermeyeceği yolunda sözleştiği iddiasıyla ortaya çıkmıştır. Aristokratik kazançların önüne geçmiş, aşağı tabakadan insanların mülkleri üzerindeki hakları korumuştur. Halkın desteğini alan Ensi yine de komşu Umma kenti yöneticisi tarafından ortadan kaldırılmaktan kurtulamamıştır. Umma kentinin Ensi'si Lugalzaggisi ise, Sargon tarafından yenilerek tarih sahnesinde çekilmiştir. Kramer'e göre, bu hükümdar zamanındaki belgeler, insanın insana karşı ne kadar acımasız olabileceğini gösteren karanlık bir tablo sunmaktadır.

Yolsuzluklar dizisine önlem olarak hayata geçirilen bir reformu açıklamaktadır. Bu belgede insanlık tarihindeki ilk özgürlük sözcüğünü görüyoruz. Amargi-Anaya dönüş anlamında bu belgede kendisine yer bulmaktadır. Ayrıca, Üçüncü Ur Sülalesi’nden Ur-Nammu da bir dizi kanuna imza atmıştı. Hammurabi'nin ünlü kanunları o zamana dek yapılmış Sümer kanunlarının derlenmesinden oluşuyordu. Kramer'e göre 2700'den itibaren, yazılı hukukun büyük rol oynamaya başladığına dair elimizde bulgular var. Bu tarihte, ev ve köle satışlarını içeren satış işlemleri bulunmaktadır.

Mezopotamya Sosyo-Ekonomisi

Mezopotamya da doğal koşullar, Mısır'da olduğu gibi uygarlığı geliştirmeye müsait değildi. Basra'da ilkbahar gelgitleri, güneyden esen fırtınalar, ırmakların 60-70 cm ye varan taşmaları, kuzey bölgelerdeki ve daha güney bölgelerdeki anormal yağmurların nehirlere binen yükü, Mezopotamyalıların Tanrıların kendilerini yok  etmeye  geldiğine  dair  sanılarını biçimlemiştir. Frankfort'a göre, bu korku duygusu, kentleşmenin ve doğayı biçimlemenin insana verdiği güven duygusunu zedelemektedir. Bu haliyle, Mısır'da gözüken, seçkin imparatorluk, tanrıların kayırdığı ülke vb. kendine güven unsuru bu topraklarda gözükmemektedir. Korku, teolojide işlenip geliştirilmiştir. Her kentin bir tanrı tarafından yönetildiği görüşü de bu korkunun eseridir. Kramer’de aynı fikirdedir. İnsana ve yazgısına pek aşırı güven duymamaktadır Sümer insanı... İnsan çamurdan yoğrulmuştur ve yalnızca tek bir amaçla yaratılmıştır: Tanrılara hizmet etmek...

Mezopotamya'da temel uğraş tarımdır... Tapınağa ait toprakların bir bölümü, herkes tarafından işlenmekte ve herkesin yararlanması sağlanmaktadır. Bu ise, dörtte birinden fazla olmayan bir bölümdür. Bir anlamda kamu mülküdür. Toprakların diğer bölümü, topluluğun üyelerine paylaştırılmaktadır; amaç onların geçimlerini sağlamaktır. Tanrının topraklarında, herkes çalışmaktadır. Tapınak topluluğunun başı olan din adamı herkese düşen görevleri saptamakla yükümlüdür. Tapınak görevlilerine de geçimlerini sağlamaları için toprak verilmişti.

Bu dönemde, kusurları olmasına rağmen, ilginç bir paylaşım mantığı ve geleneği gözüküyor. Konuyla ilgili ilginç notlar alınabilir:

Mezopotamya’da çalışmayan bir sınıf bulunmuyor. Üyelerin eşitliği ilkesi baskın...

Köleler ise yerli halktan değildir, yalnızca dışarıdan ve savaş tutsaklarından edinilmektedir.

Dağıtılan toprak parçaları elbette eşit değildir ama büyük mülk sahibi kişilerin bulunduğunu gösteren bir kanıt yoktur.

Kendisine  toprak  verilenler  listeler  halinde  belgelidir...  Bunlar  içerisinde  kadınlar  da bulunmaktadır... Bu ise kadınların da tapınağa hizmet ettiğini göstermektedir. Kadının önemli

hakları vardır... İş ilişkilerine girebilmekte ve mülk sahibi olabilmektedir. Ama erkek egemen sistem belli noktalarda kendini hissettirmektedir... Örneğin kadın, çocuk sahibi olamaz ise erkek tarafından boşanabilir. Erkek bu durumda ikinci bir kadınla evlenebilirdi. Sümerlerde, tek eşlilik vardı. Nikah kayıtlara geçiyordu. Şahitli ve aleniydi bu etkinlik.

Mezopotamya insanının birçoğu kendi tarlalarında çalışırdı. Halkın yaşamı, mevsimleri baz alan bir takvimle düzenlendi. Her kentte yılın en büyük olayı, 12 gün kadar süren “yeni yıl şenliği” idi. Tarım için kritik bir dönem olan bu şenlikler, doğanın yeniden canlanmasını simgeliyordu. Kuşkusuz birey için ölüm kalım meselesi olan bu gelişmeler, bireyin katılımının zorunlu olduğu ritüelleri doğurdu. Buradaki temel problemin, doğa ile ilişkiyi sürdürmek olduğu biliniyor. İnsanın doğadan kopuşu henüz böylesine erken bir zamanda bile bireyleri meşgul etmiş ve rahatsız kılmış gözüküyor.

Bu kaynaklardan ve belgelerden öğrenildiği kadarıyla, Mezopotamya'da profesyonel askerlik bulunmaktaydı... Bunlar mızraklılar ve kalkan taşıyıcıları olarak görev yapıyorlardı ama barış zamanlarında kamışlıklarda kamış devşirmekteydi... Bunların dışındaki erkekler de askere alınmaktaydı. Kuşkusuz memurlar vardı ama, Mezopotamya’da iyi örgütlenmiş tarımsal faaliyet uygun doğa koşullarıyla yeterli fazlayı üretmeye yetiyordu. Çoğu Mezopotamyalının asli görevi topraktı ancak, toplumsal işbölümünün diğer faaliyetleriyle de ilgilenmekteydiler.

Bununla birlikte özel mülkiyet sınırlı da olsa bulunmaktaydı. Örneğin, bir balıkçı tapınak için ayırdığının dışındaki balıklarla istediğini yapabilirdi... Planlı ekonominin çerçevesi içinde, geniş bir özel girişim çemberi oluşturulmuştu... Bu ise, kimi yerlerde, toprak için ödenen kiranın gümüş olarak ödenebilmesi uygulamasıyla açığa çıkmaktadır. İhracat ve ithalat da merkezden örgütlenmişti. Mezopotamya’ya gelen ürünler içinde, bakır, altın, gümüş, kurşun, kereste ve değerli taş bulunurken, dışarıya verdikleri en iyi şey toprak ürünleri değil, yün giysiler, duvarlara asılan dokumalar ve kilimlerdi... Arkeolojik bulgulara göre, Sümer araç, silah ve mücevherler geniş bir alana yayılmışlardı... Tapınağın, toplumsal fazlayı, gerektiğinde insanların yararına kullandığına dair belgeler mevcut.

Din ve Kozmoloji

Sümer'de evreni oluşturan temel parçalar, gök ve yer idi... Evren için bu anlamda kullanılan sözcük, birleşik "gök-yer" anlamına gelen "an-ki" idi... Dünya bir disk şeklinde tasarlanıyordu... Üzerinde ise boşluk vardı ve bu boşluk, bir kubbe ile kaplanmıştı. Gök ile yeryüzü arasındaki maddeye ise "lil" ismini veriyorlardı. Bu madde yayılır ve hareket ederdi. Gök ve yeri ise deniz çevrelerdi... Evren, suyun içinde sabit ve hareketsiz dururdu... Deniz ilk nedendi, "ana hareket ettirici” olarak dikkate değer bir işlev üstlenmekteydi. Gök ile yeri ayıran atmosferden de, göksel küreler oluşmuştu. Evreni denetleyen ise, insanlardan daha kusursuz, ölümsüz tanrıların oluşturduğu tanrılardı. (yaşamın ilk kaynağı olarak “su”, Mısır varlıkbilimiyle paralellik sunar)

İnsanlar arasında gerekli olduğu düşünülen hiyerarşi tanrılar arasında da hakimdi... Yaratıcı ve yaratıcı olmayan tanrılar arasındaki fark belirlendi ve kozmosu oluşturan, gök, yer, deniz ve hava’ ya (toprak, hava, su, ateş) hükmeden tanrılar “yaratıcı tanrılar” olarak kabul edildi. Kramer'e göre Mezopotamya'da ilerleyen yıllarda dogma haline gelecek "söz " ile yaratımın kökeni bu sınıftaki yaratıcı tanrılara dayanmaktaydı. Yaratıcının yapması gereken tek şey, yaratımın planını yapmak, sözü söylemek ve ismini koymaktı. Kaydadeğer figürler olarak yazgı tabletlerine burada kısaca değinmekte fayda vardır. Me’ler, evrenin yönetiminde kritik bir işlev üstlenirler. Bu konudaki bilgi sahibi olduğumuz mit, İnanna ve Enki mitosudur. (Bottero'ya göre, “me” bizim için karanlık bir kavramdır. Anlaşılması oldukça zordur. Bottero şöyle açıklıyor: "Bir “me” bir kültürel alandır..." Bu kültürel kazanımlar, aynı zamanda tanrıların bir buluşu ya da kararıdır. Me adı verilen nesneler, uygarlığın öğelerinden her birinin ortaya çıkışı ve işler hale gelmesi için zorunluydu. (Söz konusu mit'i anlatan kişi mitos içinde tam dört yerde, yüz küsür “me”yi sıralamaktadır. Me'ler içerisinde yalnızca , tanrıların ve insanların, etik adalet ve eşitlik duygularına verdileri öneme rağmen doğruluk< barış ve iyilik düzenleyicisi kurallar yer almaz.. Aynı zamanda Me’ler listesinde yalan, didişme ağıt ve korku da bulunur....

Temel tanrılar ve İnsan karakterleri

Sümerde her şehrin tanrısı vardı. Ama tüm Sümer için önem taşıyan Tanrılar, Gök Tanrısı Anu, yer Tanrısı Enlil ve su ve toprak Tanrısı Enki idi. Frankfort'a göre korku unsuru tanrıları büyük oranda belirlemişti... Mısır'ın aksine, hiçbir yönetici Tanrı ile özdeşleşmemişti... Ama her tanrının bir halkı olduğu inanışı hakim halde kaldı. Burada tüm kentler birbiri karşısında eşittir. Bu eşitlik her birinin belli bir tanrının hizmetkarı olması ölçüsünde gerçekleşir. Bir kentin tüm nüfusuna, "x tanrısının" halkı denilmekteydi.. İnsan biçimli ve karakterliydi Tanrılar... Yemek yemek, nesil yaratmak, ailesini geçindirmek vb. gibi çok sayıda insani özellikleri vardı... Anu, başlangıçta merkezi Erek’in etkin gücüyle paralel olarak önemli bir tanrı iken, ilerleyen zaman dilimi içerisinde gücünden önemli oranda yitirdi. Tüm Sümerde en önemli tanrı Enlil’di. Baştanrı idi tanrıların babası, göğün ve yerin kralı idi. Enlil aynı zamanda günlük işlerin düzenlenmesinde oynadığı rol ile kritik ve yararlı bir tanrıdır insan için.(Elimizdeki ilk bulgularda Enlil, tanrıların felaketlerini uygulayan tanrı olarak gözükmekteydi. Ama bulunan son bulgularla bu fikir değişti...) Ninhursag-Ninmah ise yaratıca tanrıca, bazı metinlerde ismi Enki’nin üstünde yer alır. Olasılıkla An'ın eşidir. An ve Ki bütün tanrıların ebeveyni olarak düşünülmektedir.

Bilinen kentler ve tapınma merkezleri şunlardır:

Kiş kentinde Nintud'a tapınılır

Ereh'te Anu ve İnanna'ya tapınılır.

Nippur'da Ninlil'e ,

Eridu'da ise Ea ve Damkina hüküm sürer.

En Ürkütücü Dini Sistem

Bu dini, tüm dini yapılar içindeki en ürkünç yapı olarak tanımlayan G. Messadie'ye göre, Mezopotamya'nın tanrıları asla Zeus gibi sevimli olmamıştır. Yaşanan doğal felaketle, Mezopotamya’da yaşayanlara Tanrıların insan soyunun dostu olmak zorunda olmadıklarını öğretmiştir. Yazar Mezopotamya tarihinin şaşırtıcı biçimde karışık ve bilinmeyenlerle dolu olduğu üzerinde durur. Benzer bir karmaşa, Mezopotamya dini için de geçerlidir. " Günümüzde, Mezopotamya’nın  yaklaşık  dört  bin  tanrısının  kimliklerini  deşifre  etmek için  bir  bilgisayar  gerekir..."

Benzer bir görüş Mezopotamya uzmanı Georges Roux tarafından bildirilir, "Mezopotamya tanrılarının rasyonel bir sınıflandırılması pratik olarak imkansızdır. çünkü bizim mantığımız eskilerinkiyle aynı değildir." demektedir.

Belli başlı tanrılar şunlardır:

Anu:   Gökyüzünün efendisi. Diğer tanrıların babası

Nintud: Ana tanrıça, bakire. 41 değişik ismi var. Babil'de ölüler ülkesi kraliçesine dönüşür. Hamilelik Tanrıçası. Anaerkil toplumun izidir. Erkeği kil'den yaratmıştır. Bir diğer ismiyle MAMA....(Nergal)

İninna:          Göksel bakire

Ereşkigal: İnanna'nın kız kardeşi. Cehennemlerde hüküm sürer. Hüküm alanı cehennem olan Nintud ile kardeştir.

Enki:   Su tanrısı(Ea)

Enlil:   Yeryüzü tanrısı

Ninlil: Enlil'in eşi.

Damkina:Enki'nin eşi.

Utu:    Güneş Tanrısı... Ölülerin yargılayıcısı... Geceleyin ölüler aleminde yolculuğuna devam eder ve orayı gündüze çevirir.

Nanna: Ay Tanrısı ... Ölülerin yazgısını belirler... (Son iki karakterin işlevi, Puşkin Müzesi'nde sergilenen tabletlerde yazmaktadır. S.N.Kramer sf 177

Kuşkusuz tüm bu hiyerarşi içinde en önemlisi Bilgelik tanrısı Enki'dir. Enki ile ilgili bu bilgiler, Bottero'dan derlenmiştir.

ENKİ

Enki'nin hükümdarlığı Eridu'dadır. İki ırmak ağzını Hint okyanusuyla birleştiren bölgeye yakınlığı önemlidir. Tapınağının adı, Engur, ya da Apsu olarak adlandırılır. O zamanın inanışına göre, yerin altını kaplayan su kütlesini temsil eder. Enki birleşik bir sözcüktür. Yeryüzünün sıvı temeli olarak gözüküyor. Aşağısı...

Enki'nin giderek tüm Mezopotamya için geçerlilik kazanmaya başlayan hiyerarşik düzlemde üç önemli tanrıdan birisidir. Konuyla ilgili en önemli bilgi kaynağımız Enki ve Ninhursag isimli metindir. Bu anlatıya göre Enki, çöl olan bir yeri, Dilmun'u tatlı su getirmek suretiyle yaşanır bir yer haline getirmiştir. Mit'in devamında, doğurganlığı destekleyecek enseste, kızı ve torunu ile cinsel ilişkiye girer ... Medeniyet gelişse de lanetlenmiş olmalıdır. Çünkü parçalar yeniden birleştiğinde vücudundaki yaralar iyileşsin diye şifalı otlar sunulmaktadır kendisine...

Bu metin Enki'nin görevlerinin daha ayrıntılı olarak gösterildiği “Enki ve Dünyanın Düzenlenişi” isimli bir metnin temelini oluşturur. Bu metinde Enki dünyayı düzenler, her parçayı ayarlar, yazgıyı belirler... İşe kendi ülkesi Sümer’den başlar, güneye Ur’a iner, Hint yarımadasının batı kıyısına ardından Tilmuna...Ticareti yönlendirir... Emri altındaki uzman tanrılara yükümlülüklerini açıklar. O, kültürü ve yaşam kalitesini yönetir.

Enki'nin Me'ler üzerindeki  otoritesi itibariyle, İnanna'nın Me'leri  çalış mitosu, uygarlığın yaratıcısının Enki olduğunu net olarak ortaya koyar. Enki, aklın ve zekanın sembolüdür. Birçok mitolojik metin, Enki’nin her sorunla başedebildiği üzerinde durur. Göründüğü kadarıyla Enki’ nin insanları yaratması da teknik bir sorunu halletme ihtiyacından doğmuştur. Birçok mitosta da gözüktüğü gibi insanın yaratıcısı, onun dünyasının düzenleyicisi olarak gözüken Enki, gönderilen felaketlere karşı kendi yaratımını da korumaktadır.

Görüleceği gibi süreç içerisinde “Enuma Eliş” destanında, baştanrı konumuna Marduk yükselirken Enlil ve Anu, iktidarlarını yitirirler... Ancak bu hikayede Enki'nin gücünü ve otoritesini koruduğu görülür. Enki, Apsu ve Tiamat'ın ilk karşı koyuşunda Apsu’yu yener ve öldürür. Tiamat’ın ikinci saldırısında ise Marduk gibi bir kahramanı gösterir. Evrenin hakiminin yanındaki danışman, savaş veya vahşet değil, teknik ve bilgelik tanrısıdır. Ea, iktidarın teknik işleviydi...

"Ea olaylara öyle sinsi bir işbirlikle ve şark kurnazlığıyla müdahale eder ki hilelerinin ardında gizlenen başarısı ilk anda görülmez..." sf. 271

Enki daima iktidarı elinde tutanın yanındadır. Önemini hiçbir dönem kaybetmemiştir. Etkin değildi, yönetim ve siyasal yetkesi yoktur, ancak düzenleme, denetleme yükseltme vb özellikleri vardır.

Enki'nin bu rolü, hangi olgulardan etkilenmiştir sorusunu soran Bottero, apkallularla ilgili bir mit üzerine bilgi verir. Enki’nin, bunları nasıl varettiği ve insanların karşısına nasıl çıkardığına ilişkin bir mittir...Bu miti, Yunanca özetleyen Berossos isimli Babilli bir rahip İ. Ö. 300’e doğru şu bilgileri veriyor:

" Babil'de başka yerlerden gelmiş bir takım insanlar Kalde’de yerleşmişti. Burada hayvanlara benzer ilkel yaşantıları vardı...İlk sene kıyıda, Kızıl Denizden çıkan Oannes isimli bir canavar belirdi. Vücudunun tümü balık vücudu idi ve başının altında başka bir baş ve insanınkilere benzeyen ayaklar vardı...Günlerini insanlar arasında geçiren ve hiç yiyecek almayan bu canlı yaratık onlara yazıyı, bilimleri her tür tekniği, hukuk, geometri ve inşayı öğretti... Onlara tahıl ve meyve yetiştirmeyi , sonuç olarak uygar hayatı oluşturan her şeyi öğretti...Öyle ki bundan sonra insanlara hiçbir şey şaşırtıcı gelmedi. Güneş battığında Oannes, gecelerini suda geçirmek için denize dalıyordu, çünkü hem karada hem suda yaşayabilen bir yaratıktı... Sonradan benzer başka yaratıklar da ortaya çıktı... Bunların sayısı 7 idi... "

Anlatıcıya göre bunlar Tufan öncesi saltanatlara bağlanmaktaydı. Apkallular bu yaratıklardır... Ayinlerde kötülük kovma ayinlerinde kullanılır. Sazan balıklarına benzetir anlatıcı onları. Onlar yer ile göğü tanımlayan tanrısal düzlemlerin başarısını sağlamıştır...

Bir diğer önemli destan olan Erra Destanı'nda olağanüstü becerikli sazan balıkları Apsu’nun yedi apkallu'sundan söz etmektedir.

Bir diğer belge, Selefki döneminden kalan bir listede bilgelerden bahsedilir. Listede Arapların vezir diye adlandırdıkları bilgeler yer alır ve 8 kişidirler... Ne olursa olsun, muhtemel olan yönetime yardımcı olan bilge kişilerdi. Görünüşe göre Apkallu, ummanu’nun üstünüdür. Onlar Enki’ye bağlıdır... Bunların ilki Adapa, ikincisi, Uanna yani Oannes’tir. Bu kişilerin, Uygarlık sürecine yaptıkları katkıların Enki ile paralel olarak mitleşmiş olmaları hiç de garip değildir.

Sümerler ile başlayan dini disiplin, başta Yahudilik-Hristiyanlık ve Müslümanlık olmak üzere çok sayıda din üzerinde etkin, görünür ve net etkilerde bulunmuştur. Sümerlerin yanlarında getirdikleri kültürel öğelerle, yerli halk ile giriştikleri sentezin sonucu olarak ortaya belli başlı mitos hikayeleri çıkmıştır. Bu hikayeler, Akad-Babil-Asur sürecinde bazı değişikliklere uğrasa da genel olarak ortak kökene dayanmaktadır.

Bu yazıda yararlanılan kaynaklar:

S. N. Kramer, SÜMERLER, Kabalcı Yayınevi.

S. Hooke, Ortadoğu Mitolojisi, İmge Kitabevi.

Henri Frankfort, Uygarlığın Doğuşu, İmge Kitapevi, 1989

Jean Bottero, Yazı, Akıl ve Tanrılar, Dost Kitapevi, 2003

Jean Bottero, Eski Yakındoğu, Dost Kitapevi, 2005

M. Eliade, Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi, Cilt 1. Kabalcı Yayınevi

G. Messadie, Şeytanın Genel Tarihi, Kabalcı...

M. Bernal, Kara Athena, Kaynak Yayınları.

N. Çelik, Yrd. Doç, İlkçağ Tarihi ve Uygarlıkları. Nobel Yayınları